Yn it kuorke In het mandje

It juwiel Het juweel

De goede wil is niet door wat hij teweegbrengt of realiseert, niet door zijn geschiktheid om een of ander gesteld doel te bereiken, maar alleen door het willen zelf, dus op zich goed. Hij moet, op zichzelf beschouwd, oneindig veel hoger worden gewaardeerd dan alles wat door hem ooit ten gunste van een of andere neiging, ja, zo men wil, van het totaal van de neigingen, tot stand zou kunnen worden gebracht. Al zou het deze wil, door een bijzonder onfortuinlijk lot of door een stiefmoederlijke bedeling van de natuur, volledig aan kracht ontbreken om zijn bedoeling door te zetten; al zou hij ondanks al zijn streven niets tot stand brengen en bleef alleen de goede wil over, dan zou hij als een juweel toch op zich schitteren, als iets wat zijn volledige waarde in zichzelf heeft. Nuttigheid of vruchteloosheid kan aan deze waarde niets toevoegen of afdoen.

Immanuel Kant.

Zoals eerder gezegd, Doarmer begrijpt deze opvatting van Kant niet. Het gaat om “de goede wil”, natuurlijk, maar als men het zou vragen, de meeste mensen willen “het goede”, want bekrompenheid en gebrek aan zelfrelativering zijn wijdverbreid. We moeten echter weten wat het einddoel is, anders kunnen we ook niet over “goed” en “kwaad”spreken (Nietzsche). Ieder wil wel iets, maar om dat een goede wil te noemen , ja, misschien om dat specifieke doel te bereiken, maar moeten we daar heen?

Foartiid A priori

Het is dus minstens een nog nader te onderzoeken en niet op het eerste gezicht direct te beantwoorden vraag of er zulke kennis bestaat die onafhankelijk is van de ervaring en zelfs van alle zintuiglijke indrukken. Zulke kennis wordt a priori kennis genoemd, in onderscheid tot empirische kennis, die haar bronnen a posteriori, namelijk in de ervaring heeft.

De ruimte is een noodzakelijke a priori voorstelling die aan alle uiterlijke aanschouwingen ten grondslag ligt. Het is onmogelijk zich voor te stellen dat er geen ruimte is, terwijl we ons heel goed kunnen indenken dat er geen voorwerpen in worden aangetroffen. De ruimte wordt dus als de mogelijkheidsvoorwaarde van de verschijningen beschouwd en niet als een bepaling die van hen afhankelijk is. Ze is een a priori voorstelling, die noodzakelijkerwijs aan uiterlijke verschijningen ten grondslag ligt.

De tijd is een noodzakelijke voorstelling die aan alle aanschouwingen ten grondslag ligt. We kunnen ten aan zien van de verschijningen de tijd zelf niet opheffen, hoewel we heel goed de verschijningen uit de tijd kunnen wegnemen. De tijd is dus een a priori gegeven. Alleen in de tijd is alle werkelijkheid van de verschijningen mogelijk. Deze kunnen in hun geheel wegvallen, maar de tijd zelf kan niet worden opgeheven.

Immanuel Kant

Skrieme Huilen

En wanneer mensen, die toch sterfelijk zijn, met elkaar in welgevormde slaglinies strijd leveren, zoals ze bij wapendansen spelenderwijs ook doen, dan maken ze alleen maar duidelijk dat al die menselijke gewichtigheid maar kinderspel is, en ze tonen aan dat de dood niets ergs is en dat ze door in oorlogen of in gevechten te sterven alleen maar wat eerder krijgen wat anders toch komt, als ze oud zijn…….. Net zoals we doen op het toneel van de theaters, zo moeten we ook moorden en alle vormen van dood en inname en plundering van steden bekijken; het zijn allemaal toneelwisselingen en rolveranderingen en gespeeld gejammer en geweeklaag……. En daar moeten we ook nog aan denken, dat we huilen en weeklagen niet moeten beschouwen als bewijs dat het kwaad bestaat: kinderen huilen en jammeren immers ook bij dingen die niet erg zijn.

Plotinus

Swietwei nei de ein Zoetjes aan naar het einde

100 meter voor de finish

Earmhertich bealgje Zielig zwoegen

Vandaag gaat Doarmer naar de stad E. om ruim 21km af te leggen. Ja, het leven is niet alleen een pretje, zoals sommige mensen schijnen te denken, er moet ook iets gedaan worden en Doarmer doet dat op zijn eigen manier, een ander maakt studiewijzers of voert actie voor zeehonden of zielige mensen of zo. Het wordt hem bovendien niet gemakkelijk gemaakt, want hij moet in het achterste vak starten. Ja, het is niet altijd eerlijk verdeeld en soms droomt Doarmer ervan, dat het hem ook eens een keer meezit en het geluk hem toelacht.

It docht fertuten Het heeft resultaat

De belangrijkste theorieën die in de moderne ethiek opgang doen, kan men in twee soorten verdelen : de resultaatstheorieën en de intentietheorieën. De resultaatstheorieën kijken bij de zedelijke beoordeling van menselijke handelingen vooral naar het resultaat van die handelingen….. De intentietheorieën beoordelen de daad niet naar het resultaat, maar naar de intentie.

G.Koek

Immanuel Kant is een vertegenwoordiger van die laatste theorie, voor hem is “de goede wil” essentieel . Maar, denkt Doarmer, die goede wil, dat is nog niet zo gemakkelijk, goedwillende idealisten kunnen heel wat ellende aanrichten en moet je ze dan toch positief beoordelen, omdat hun bedoelingen “goed” waren en los je daarmee het probleem “wat is goed? “ wel op? Doarmer heeft een grote waardering voor de kentheorie van Kant , maar met diens categorische imperatief “handel zo, dat de stelregel van uw wil steeds tegelijk als beginsel van een algemene wetgeving zou kunnen gelden” kan hij niet uit de voeten. Sommige lieden hebben nu eenmaal merkwaardige plannen met deze aarde en bovendien heeft Doarmer zo zijn bedenkingen over de eerlijkheid , waarmee men zichzelf en die zogenaamde goede wil bekijkt. Ook de resultaatstheorieën hebben iets willekeurigs in zich en misschien is het wel zo, dat wij maar iets doen en of het goed is, hangt af van Zijn genade.

Lykbetsjuttend Gelijkbetekenend

Die einzige Welt, welche Jeder wirklich kennt und von der er weiß, trägt er in sich, als seine Vorstellung, und ist daher das Centrum derselben. Deshalb eben ist Jeder sich Alles in Allem; er findet sich als Inhaber aller Realität und kann ihm nichts wichtiger seyn, als er selbst. Während nun in seiner subjektiven Ansicht sein Selbst sich in dieser kolossalen Größe darstellt, schrumpft es in der objektiven beinahe zu Nichts ein, nämlich zu ungefähr 1/1000000000 der jetzt lebenden Menschheit. Dabei nun weiß er völlig gewiß , daß eben jenes über Alles wichtige Selbst, dieser Mikrokosmos, als dessen bloße Modifikation oder Accidenz, der Makrokosmos auftritt, also seine ganze Welt, untergehn muß im Tode, der daher für ihn gleichbedeutend ist mit dem Weltuntergange.

Arthur Schopenhauer

Later zal Ludwig Wittgenstein het nog radicaler en zeker korter zeggen , namelijk “meine Welt ist die erste und die einzige”. De wereld is ontstaan bij je geboorte en gaat samen met jou ten onder. Deze opvatting heeft nogal wat consequenties , vooral als men de wereld vanuit historisch perspectief wil bekijken.

De brûnzen skoech De bronzen schoen

Gearstreame Confluentes

D’eintsjes yn’t lizich wiet

Fjouwerfâldich Viervoudig

In eerste aanleg is de wereld dus voorstelling. De wereld, met andere woorden, is wat zich in de ervaring van een subject voordoet………Schopenhauer begint met een idealistische positie in te nemen. Idealisme is de visie dat de materiële objecten die we waarnemen voor hun bestaan en ordening afhankelijk zijn van het kennend subject. Hij noemt zijn eigen positie “transcendentaal idealisme”, een term die hij ontleent aan Kant, maar hij benadrukt tevens zijn verwantschap met Berkeley, omdat hij in de stelling van de laatste, namelijk “zijn is waargenomen worden”, een eerste glimp ziet van de waarheid in het idealisme. Kants bijdrage bestaat daarin dat hij verklaart hoe het waargenomene een wereld van objecten vormt als deze gestructureerd is door de noodzakelijke regels van ruimte, tijd en causaliteit. Schopenhauers opvatting van de wereld van empirische objecten is die van De viervoudige wortel: empirische objecten bestaan uit materie, die verschillende delen van ruimte en tijd vullen, die in causale wisselwerking met andere, soortgelijke , delen staan. Zijn idealisme zegt echter dat zonder het subject van de ervaring al die objecten niet zouden bestaan.

C. Janaway over Schopenhauer

“Die Welt ist meine Vorstellung“, zo begint Schopenhauer zijn werk „Die Welt als Wille und Vorstellung“. Met de hier boven beschreven Vorstellung van Schopenhauer kan Doarmer heel goed leven. De “Wille” is echter niet de positieve, opbouwende wil zoals later bij Nietzsche, maar het is een “blinde levenswil” , die eigenlijk alleen wil overleven en die er niet voor terugschrikt zichzelf in de staart te bijten en ons bestaan tot een hel maakt. Als de eendagsvlieg Doarmer zich echter de wereld voorstelt, ziet deze er toch veel mooier uit. Misschien is schoonheid wel een illusie, maar datzelfde kan men ook van “it nearzige”, het naargeestige zeggen.

Wettersigge Waterkant

De swannen fan’e Eksosche Aa

Eltse dei moetsje hja inoar,
de swannen en de doarmer.
Âlde freonen op distânsje,
steatlike wite skûten
driuwend yn in nei-oan ûnferoarlik no
swiid troch in striidhaftige skientme.
Oan'e wettersigge draaft de doarmer
en besiket yn kadâns
de swiertekrêft te skouderjen.
En fansels boartet de twirre
ûndogens mei de weagjes.

Oersetting:

De zwanen van de Eksosche Aa

Elke dag ontmoeten zij elkaar
de zwanen en de doler.
Oude vrienden op distantie,
statige witte schuiten
drijvend in een bijna onveranderlijk nu
imposant door een krijgshaftige schoonheid.
Aan de waterkant rent de doler
en probeert in cadans
de zwaartekracht te negeren.
En natuurlijk speelt de dwarrelwind
ondeugend met de golfjes.

In suterige samling Een schamele verzameling

Men hoort regelmatig zeggen dat niets zo vrij is als het denken; en het zou mooi zijn als dat zo was, maar in verscheidene gevallen zal het tegenovergestelde waar blijken te zijn. Er zijn veel gevallen waarin niets koppiger en tomelozer is dan onze gedachten; ze laten zich niet voorschrijven welke objecten ze moeten volgen en evenmin laten ze zich afleiden van de objecten waaraan ze zich eenmaal vastgehecht hebben, maar sleuren een mens met zich mee achter de ideeën aan die ze op het oog hebben, wat hij er ook tegen doet….. hoe moeilijk is het een geest er toe te brengen, die door een dertig of veertig jaar oude gewoonte verschrompeld is tot een schamele verzameling vanzelfsprekende en algemene ideeën, zich zelf overvloediger te bevoorraden en kennis te nemen van ideeën die rijker materiaal voor zinvolle beschouwingen zouden verschaffen.

John Locke (1632 – 1704)

Ynwreaun Ingewreven

Als een parel in de modder wordt gegooid
daalt haar waarde niet.
En haar waarde stijgt niet
als ze met balsemolie ingewreven wordt;
in de ogen van de eigenaar behoudt zij haar waarde.

Een ezel die een molensteen ronddraaide,
legde al lopend honderd mijl af.
Toen hij werd losgemaakt
merkte hij dat hij nog steeds op dezelfde plaats was.

Er zijn mensen die veel reizen maken
zonder dichter bij enige plek te komen.
Wanneer de avond hen overvalt,
hebben ze nog geen stad of dorp,
geen schepsel of iets anders uit de natuur,
geen macht of geen engel,
gezien.
De ongelukkigen hebben zich vergeefs ingespannen.

Uit het evangelie volgens Filippus ( een apocrief “gnostisch” evangelie )

Het waren interessante lui, die gnostici. Ze hebben het niet gered , misschien omdat hun interpretatie van het christendom iets te hoog gegrepen was voor de massa. Doarmer kan zich wel vinden in bovenstaande boodschap, want een parel blijft een parel , "wie als gulden gemaakt is, kan niet als stuiver uitgegeven worden", zegt een oud volk. Ook die tweede, "wanneer de avond hen overvalt", wat hebben ze dan met hun leven gedaan? Studiewijzers gemaakt of zo?

De foalle Het veulen

Doarmer heeft de “gearkomste fan ‘e sibben” weer overleefd in het heuvelige land G. , waar hij o.a een pas geboren veulentje zag en een reclamebord met een lid van de clan.

Hichte en delte Hoogte en laagte

Vandaag vertrekt Doarmer naar het heuvelige land G., “dêr’t Reaklif sa swietkes lonket yn ‘e jûntiidssinneskyn”. Hij heeft namelijk een gathering of the clan en daarom neemt hij ook zijn ceremonieel zwaard mee.

Kriich en leffens Strijd en lafheid

Maar waarom overkomen de goede mens de tegennatuurlijke dingen en valt de slechte mens ten deel wat in overeenstemming met de natuur is? Hoe kan men hier spreken van een eerlijke verdeling?..........Het is toch voorwaar onbetamelijk dat de goede mensen slaven zijn en de slechte mensen meesters.......De natuurwet zegt immers dat men zich uit de krijg redt door dapper te zijn en niet door te bidden. Zo haalt men ook geen vruchten van het land door te bidden, maar door het land te bewerken en blijft men ook niet gezond als men zich niet om zijn gezondheid bekommert…….. Derhalve zou de voorzienigheid toch wel erg onzorgvuldig optreden , als ze het kwaad werkelijk de boventoon zou laten voeren. Slechte mensen zijn echter alleen aan het bewind bij de gratie van de lafheid van hun onderdanen: dat is immers rechtvaardig en het tegendeel niet.

Plotinos (204-270)

De toer fan S. De toren van S.

hynders yn it grien - paarden in het groen

Stribje, lije en doarmje Streven, lijden en dolen

Tot leven gewekt in de nacht van de bewusteloosheid, treft de wil zichzelf aan als individu in een eindeloze en grenzenloze wereld, te midden van talloze individuen, die allemaal streven, lijden en dolen; en als in een bange droom keert hij haastig terug naar die vroegere bewusteloosheid. Tot dat moment zijn zijn wensen echter onbegrensd, zijn uitspraken onuitputtelijk, en elke vervulde wens creëert weer een nieuwe……. Alles in het leven wijst erop dat het aardse geluk gedoemd is verijdeld of als illusie ontmaskerd te worden.

Zo ziet het leven van vrijwel alle mensen eruit; ze willen, ze weten wat ze willen en ze streven ernaar, met genoeg succes om hen te behoeden voor vertwijfeling en met genoeg mislukkingen om hen te behoeden voor verveling en haar gevolgen.

Schopenhauer

Het is geen vrolijke jongen, onze Arthur. Het bestaan is geen pretje. De "levenswil" is blind en doet eigenlijk maar wat. Nietzsche, die eerst een grote bewondering voor Schopenhauer had, zal zich later duidelijk distantiëren en een positieve boodschap over het leven de wereld insturen.

Yn'e hollen fan oaren In de hoofden van anderen

Dy't himsels weismyt, wurdt troch in oar net opkrigen

Een bestaan waarvan de waarde afhankelijk is van hoe het zich in de ogen van anderen voordoet, zou trouwens niets dan ellende opleveren; maar precies zo zou het leven van een held of van een genie er uitzien indien de waarde ervan in de roem bestond, dat wil zeggen in de bijval van anderen. Het is immers eerder zo, dat elk wezen omwille van zichzelf bestaat en daarom ook in de allereerste plaats in zichzelf en voor zichzelf. Wat iemand is, in welke concrete zin dan ook, dat is hij in de allereerste plaats en hoofdzakelijk voor zichzelf: en als het in dat opzicht niet veel waard is, dan kan het in geen enkel ander opzicht veel voorstellen…… Bovendien vormen de hoofden van de massa een te ellendig toneel dan dat zich daar het ware geluk zou afspelen.

Schopenhauer

Wiuwe Wuiven

Het ervaren van onafhankelijke werkelijkheid, niet gehinderd door een bepaald gezichtspunt of vooringenomen standpunt, met een onbeperkt scala aan ervaringen…….. dat zou gelijk staan aan het ontdekken van de stoel-zoals-hij-zelf-is. En met al onze kennis zijn we daar nog ver van verwijderd. Kan het gezichtspunt waarvan we uitgaan invloed hebben op wat we ontdekken? Je hoeft niet te geloven dat alles op elk niveau zo onzeker is als op kwantumniveau om in te zien dat dit inderdaad mogelijk is. Ook hoef je niet te geloven dat een bepaald gezichtspunt de objectieve werkelijkheid verandert………. Keuzes veranderen de objectieve werkelijkheid niet, maar ze bepalen voor een deel wat we als werkelijkheid ervaren en welk wetenschappelijk resultaat te voorschijn zal komen. Sommige kritische lieden geloven dat het resultaat “kennis” is die totaal niet is gebaseerd op de objectieve werkelijkheid. Moeten we een dergelijke sceptische houding serieus nemen? Misschien in zoverre dat we heel goed moeten kijken naar “hoe wij kijken”.

K.Ferguson

Kant zei dat wij nooit “ das Ding an sich “ kunnen kennen, maar dat wij ons altijd bezig houden met de “Erscheinungen”. Berkeley zei radicaal , dat iets er pas is als het wordt waargenomen. Wij kijken natuurlijk als mensen naar alles, wij zijn beperkt door onze zintuigen en misschien kijken wij alleen naar die dingen, die wij willen zien. Misschien zien wij in de kosmos regelmaat en wetten,maar is de kosmos an sich een grote chaos. Waarom is de tijd voor ons niet omkeerbaar, eigenlijk is daar op zich niets tegen? En zoals Dawkins zegt, het is statistisch mogelijk dat een marmeren beeld naar ons wuift, de moleculen moeten gewoon één kant op bewegen.

Om utens In den vreemde

Oh ja 't is wier,ik fiel my hjoed
Hiel oars as oars, begryp my goed
Myn hûs stie oeral op'e wrâld
Gjin plak dêr't ik sa fan hâld

Ik stiel herten, die oaren sear
Makke freonen, ferlear in pear.
De lêste dagen bin ik bang
Dat ik sa nei dy ferlang.

Ik sil dy sizze dat ik grutsk bin
En myn tinzen stean hiel ticht by dy
Fryslân do ropst my, ja ik wol nei hûs
En soe ik ea in frjemde wurde
En dyn grûn fielt net mear as fan my
Fryslân o Fryslân ik longerje nei dy

O Fryske grûn, do joechst my brea
De griene greiden, de rook fan hea
Dyn loften wyld, dyn marren wiid
Dat is myn byld fan dy tiid

Fertel ferhalen,sjong fan dyn grûn
It is wêr't eartiids myn libben begûn
't Ferwûndert my hoe as it kin
Dat ik mysels hjoed net bin

Ik sil dy sizze dat ik grutsk bin
En myn tinzen stean hiel ticht by dy
Fryslân do ropst my, ja ik wol nei hûs
En soe ik ea in frjemde wurde
En dyn grûn fielt net mear as fan my
Fryslân o Fryslân ik longerje nei dy